Wat gaat mis in onze economie?

Er bestaat een groot verschil tussen de winst die een boer maakt op zijn oogst, of de winst die een bank maakt met het scheppen van geld en het berekenen van rente. Of de speculatieve winst op aandelen, onroerend goed of bitcoins. De boer voegt echte waarde toe aan de samenleving, rentewinsten zijn niet meer dan data in de computers van financiële instellingen. De boer draagt bij aan de voedselvoorraad , maar de gebruikswaarde van een huis neemt niet toe of af met de marktwaarde.

Bij dezelfde economische groei heb je toch een toenemende omvang van de consumptie en productie. Dit omdat we steeds beter meer doen met minder. En dus ook toenemend energieverbruik, emissies van broeikasgassen, milieuvervuiling, ontbossing en verlies aan biodiversiteit.

Want 3% economische groei anno nu betekent 3x zoveel consumptie als in 1990 en zelfs 13x zoveel als in 1970. Andersom gerekend: op basis van het BNP in 1970 betekent 3% groei nu, 39% groei ten opzichte van het niveau van 1970.

Het totale elektriciteitsverbruik kan gelden als indicator voor de groei van de reële economie. Dat verbruik was in 2015  grofweg 3x hoger dan in 1970. Wanneer we dat corrigeren voor toegenomen efficiency bestaat nog steeds meer dan de helft van de economische groei uit puur financiële groei die niet bijdraagt aan de materiele welvaart van mensen en bedrijven.

Er zijn inmiddels meer dan 100.000 miljonairs in Nederland en er komen er elk jaar meer dan 5000 bij. Maar onder aan de streep is een burger met een modaal inkomen er financieel sinds 1970 niet of nauwelijks op vooruit gegaan.

Burgers, bedrijven en overheden financieren zich met schuld. Op basis van de verwachting dat het telkens beter zou gaan wordt geld geleend voor uitgaven en investeringen, wat in de toekomst met rente terugbetaald moet worden. Om de aflossingen en rentebetalingen te kunnen blijven betalen bovenop de bestaande consumptie of kosten moet er steeds meer verdiend worden. Wanneer het vervolgens tegenzit moet er sterk bezuinigd worden op de lopende uitgaven om de aflossingen en rente te kunnen blijven betalen.

Dat vertaalt zich uiteindelijk in het uitkleden van onderwijs, gezondheidszorg, pensioenen, cultuur of infrastructuur. En in het privatiseren van collectieve voorzieningen die worden doorgeschoven naar bedrijven die moeten zorgen voor meer economische groei. Die groei kan alleen worden geproduceerd als er meer winst wordt gemaakt. De makkelijkste manier om dat te realiseren is besparen op de kosten. Die kosten bestaan vaak voor een groot deel uit lonen. Om daarop te besparen worden mensen in grote aantallen ontslagen en naar de overheid gestuurd voor een uitkering. Tegelijkertijd wordt diezelfde overheid door diezelfde bedrijven afgeknepen door lobby’s voor lagere belastingen, belastingontwijking of erger. De economie groeit en de samenleving gaat failliet.

Zo zijn we terecht gekomen in de omgekeerde wereld: een model waarin de samenleving er is om de economie in stand te houden, terwijl de economie niet meer behoort te zijn dan een middel om geldstromen in de samenleving te reguleren.

Doel en middel zijn door elkaar gaan lopen in een periode waarin de groei van de welvaart niet te stoppen leek, en waarin de groei van welvaart en welzijn ook samen opgingen. Veel van het nieuw verdiende geld ging daadwerkelijk naar betere leefomstandigheden, onderwijs en zorg. Maar toen in de jaren 80 van de vorige eeuw de financiële hebzucht de overhand kreeg in de economie werd daarmee de basis gelegd voor het failliet van de samenleving. Als we dat af willen wenden zullen we andere doelen moeten stellen.

Brede welvaart

Niet economische groei, maar het welzijn van mensen en behoud van de natuur zal de meetlat moeten zijn. De vraag waar het deze eeuw om draait is hoe we de verworven welvaart kunnen handhaven, eerlijk kunnen delen en genieten onder voor iedereen menswaardige omstandigheden. Dat betekent dat we andere vragen moeten stellen. Niet hoeveel we kunnen verdienen aan de samenleving, maar hoe we kunnen ondernemen op een manier die aan de hele samenleving ten goede komt, zoals Christian Felber doet in de Economy for the Common Good. Hoe we kunnen zorgen dat we binnen de draagkracht van de planeet blijven met behoud van een menswaardig bestaan voor iedereen, zoals Kate Raworth doet met haar Donut-model.

En hoe we welvaart kunnen meten zodat we beleid ook kunnen monitoren en bijsturen op basis van objectieve informatie. Aan dat laatste werkt CBS-onderzoeker dr. Jan Pieter Smits, tevens professor aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij werkt al sinds de jaren negentig aan een ‘nieuw kompas’ voor overheidsbeleid wereldwijd. Een rapport gebaseerd op dit meetsysteem wordt binnenkort besproken in de Tweede Kamer.

Vaak maakt een faillissement ruimte voor nieuwe ontwikkelingen. Maar een failliet van een hele samenleving gaat met zoveel ellende gepaard dat het daar niet op aan mag komen. De kennis, de inzichten en de ideeen zijn over hoe het anders kan zijn er. Nu de politici nog die er de waarde van inzien.

Vrij naar Peter van Vliet in dit artikel

Eind 2018 stopt de Europese Centrale Bank (ECB) stopt met het opkoopprogramma voor obligaties. Met dit programma ter waarde van 2,6 biljoen euro en een looptijd van bijna vier jaar wilde de ECB de economische groei aanjagen.

Met de beslissing komt een einde aan een historisch steunprogramma dat tot grote verdeeldheid onder centrale bankiers leidde. Door QE, zoals het opkoopprogramma werd genoemd, daalde rente sterk in de eurozone. Dit tot verdriet van spaarders en pensioenfondsen. In Nederland dreigen zelfs kortingen op de pensioenen vanwege de lage rente.

De zuidelijke landen profiteerden maximaal van de lage rente. Zij hebben grotere tekorten op de begroting en hoge staatsschulden. De lage rente gaf hen juist meer financiële ruimte.

Draghi heeft altijd gezegd dat het opkoopprogramma nodig was om de economische groei in de eurozone aan te jagen. Dankzij de lage rente wordt er meer geïnvesteerd en gaat de economie groeien. Dat doel is bereikt en dat betekent dat het opkopen van obligaties kan worden afgebouwd.

De verwachting is niet dat de rente nu weer snel zal stijgen. De ECB kondigde aan de officiële rentetarieven nog lang laag en zelfs negatief te houden. Om geld te lenen bij de ECB, betalen banken een rente van 0 procent.

Econoom Milton Friedman (1912-2006) zei dat het bedrijfsleven één en niet meer dan één sociale verantwoordelijkheid heeft namelijk haar winsten verhogen. Andere veelgenoemde bestaansredenen, zoals 'het bieden van werkgelegenheid, het uitroeien van discriminatie en het vermijden van vervuiling' zijn in de ogen van de latere Nobelprijswinnaar slechts 'hypocriete mooimakerij' en 'puur en onversneden socialisme. Het gaat om zo veel mogelijk geld verdienen. Die geest leeft helaas nog steeds voort.

Zo is Amazon bijvoorbeeld berucht om haar arbeidsomstandigheden: in een Brits distributiecentrum bleek de werkdruk vorig jaar zelfs zo hoog dat sommige magazijnwerkers van ellende in plastic flessen urineerden in plaats van tien minuten te lopen naar een van de twee toiletten in het 1.200 werknemers tellende gebouw, uit angst dat ze anders hun 'targets' niet zouden halen. Even berucht is Bezos om het onderbetalen van zowel de schatkist - in 2018 betaalde Amazon in de VS nul dollar belasting over 11 miljard dollar aan inkomsten - als werknemers. 's Werelds rijkste mens kreeg vorig jaar zelfs een wetsvoorstel naar zich vernoemd - de 'Stop Bezos Act' - toen bleek dat in Ohio 1 op de 10 van Amazons magazijnmedewerkers op voedselbonnen van de overheid leefden omdat ze zo slecht betaald kregen. Het noopte Bezos ertoe het minimumloon bij Amazon op te krikken naar 15 dollar per uur, oftewel 13,50 euro.

JPMorgan Chase viel afgelopen jaren op bij vrijwel elk financieel schandaal: Liborgate, de 'London Whale', Bernard Madoff, valuta- en rentekartels, het Vaticaanse bankschandaal, manipulatie van de Californische elektriciteitsmarkt, geld witwassen voor Mexicaanse drugskartels en natuurlijk de kredietcrisis. Mede-ondertekenaars als Johnson & Johnson (Amerikaanse opiaten-epidemie), BP (olieramp in de golf van Mexico) en Goldman Sachs (wat niet?) brengen het er al niet beter vanaf.

Amazon treitert de vakbonden weg. Coca-Cola lobbyt tegen gezondheidswetten. BP, Chevron en ExxonMobil zijn tegen een CO2-belasting.  Apple betaalt nog steeds niet netjes evenveel belasting als de acupuncturist en de biefstukkentent. Ook geven ze hun werknemers geen loonsverhoging - en misschien zichzelf een loonsverlaging - om iets te doen aan de volledig uit het lood geslagen inkomensverhoudingen.

Toch hebben de bovenstaande besrijven een verklaring getekend waarin ze met 'waardigheid', 'inclusiviteit' en 'duurzaamheid' willen gaan werken.  Er staat ook in dat werknemers 'eerlijk' betaald moeten. Dit misschien wel omdat het politieke klimaat in Amerika een ongeziene vijandigheid jegens het bedrijfsleven ademt. 

Er bestaat al iets dat ervoor zorgt dat aandeelhouderswaarde niet alles is. Het heet 'de overheid' en die probeert men onophoudelijk te ondermijnen.

Onze huidige economie heeft geleid tot onteigeningen, de privatisering van gemeengronden, de natuur als voorraadkast van grondstoffen die de mensen vrijerlijk mogen gebruiken. 

We moeten gaan naar ontgroeien degrowth. Of juist groeien op sociaal en ecologisch gebied in plaats van economisch. 
Maatregelen kunnen zijn
- universeel basisinkomen
- vleestaks
- CO2-heffingen
- financiele transactiebelasting (Tobintax)
- verbod op wegwerpgoederen
- het beperken van reclame
- indammen voedselverspilling
- terugdringen vervuilende industrieen
- driedaagse werkweek
- rijkenbelasting
- grotere publieke sector
- schuldenkwijtschelding
- nieuw publiek geldsysteem
- democratische vernieuwing
-